Bizni qiynaydigan so‘zlar: biror harf qo‘shib yo tushirib yozadigan so‘zlarimiz

Baʼzi so‘zlarning imlosi bizni qiynaydi. Ular orasida harf qo‘shib yo tushirib yozish holatlari ko‘p uchraydiganlari bor. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning baʼzilarini sharhlaydi.

Mutolaa o‘zbekchaga arab tilidan o‘zlashgan, diqqat bilan o‘qish, o‘qib tushunib olish maʼnosini anglatadi. Bu so‘zni oxirgi a harfini tushirib, l harfidan oldin bitta a qo‘shib mutoala shaklida yozish bot-bot ko‘zga tashlanadi. Bu albatta xato. Chunki so‘zning bunday shakli yo‘q. Garchi uni shunday talaffuz qilsak-da, mutolaa ko‘rinishida yozishimiz kerak:

Husayn bo‘sh vaqtlarida... baʼzan tabobatga doir kitoblarni mutolaa qilar edi. (M. Osim, “Ibn Sino qissasi”).

Muvaffaqiyat so‘zi ham arabchadan o‘zlashgan, biror ishda erishilgan yaxshi natijani, yutuq va g‘alabani bildiradi. Bu so‘z ham xato yozilish borasida yetakchilardan. Ko‘pincha bir  f  harfini tushirib, baʼzan esa v yoki q harfini juftlashtirib yozib qo‘yiladi. Bunda ham talaffuzning taʼsiri bor. Biroq imlomiz ko‘p o‘rinlarda talaffuzdan farq qiladi. Demak, so‘zning to‘g‘ri shakli – muvaffaqiyat:

Kurashchilarimiz xalqaro musobaqalarda muvaffaqiyat qozondi.

Tug‘uruq, tug‘uruqxona so‘zlarini hatto obro‘-eʼtiborli nashrlar ham tug‘ruq, tug‘ruqxona shaklida yozadi va bir u harfini so‘z tarkibidan chiqarib yuboradi. Biroq lug‘atlar bu holatni maʼqullamaydi, so‘zda u harfi bo‘lishi kerak. Demak, garchi tug‘ruq, tug‘ruqxona deb gapirsak-da, tug‘uruq, tug‘uruqxona deb yozishimiz zarur.

Tug‘uruq farzand ko‘rishni, tug‘uruqxona esa tug‘uruq bilan bog‘liq tibbiy yordam ko‘rsatadigan shifoxonani bildiradi:

Tumanimizda yangi tug‘uruq kompleksi qurildi.

Tumanimizda yangi tug‘uruqxona qurildi.

Suiisteʼmol so‘zi biror narsadan, masalan, boylikdan o‘z manfaati uchun yo‘l qo‘yilganidan ortiqcha foydalanishni ifodalaydi. Bu so‘zni talaffuz qilganda bir i tovushini tushiramiz. Lekin ikki i bilan yozishimiz kerak:

Tergovchi ochiqqina yigit ekan, ko‘nglidagini shundoq aytib qo‘ya qoldi: mansabini suiisteʼmol qilgan degan gumonimiz bor. (M. M. Do‘st, “Galatepa qissalari”.)

Manba so‘zini manbaa shaklida yozish ko‘p uchraydi. Bu so‘z oxirida ikki unli kelmaydi, bunga manba – lug‘atlar. Imlo lug‘atlarida ham, izohli lug‘atlarda ham bu so‘z manba shaklida keltirilgan:

“Devon-u lug‘atit turk” qadimgi turkiy so‘zlarni o‘rganishda tengsiz manbadir.

Bu maʼlumotning manbasi bormi?

Mudofaa so‘zini mudofa tarzida talaffuz qilamiz. Talaffuzga ergashib, shu shaklda yozib qo‘yish ham uchrab turadi. Biroq uning bunday shakli yo‘q. Mudofaa so‘zi arabchadan o‘zlashgan, o‘zbekchada jang harakati turini, himoya vosita va choralari majmuini anglatadi:

Futbolchilarimiz raqib jamoa mudofaasini yorib o‘tdi.

Mamlakat mudofaa salohiyatini kuchaytirish – davr talabi.

Taassurot arab tilidan o‘zlashgan, o‘zbekchada ko‘ngilda, xotirada qolgan iz, tug‘ilgan fikr va his-tuyg‘ular majmuini anglatadi. Aytganda tushib qoladigan tovushlar biryo‘la ikkita bo‘lgani uchun bu so‘z imlosida xatolar juda ko‘p uchraydi. So‘zni tasurot, taasurot, tassurot kabi shakllarda yozish xatodir:

Bolalar tog‘ qishlog‘iga uyushtirilgan safardan olam-olam taassurot oldi.

Birovga qarata aytilgan gap, qilingan daʼvat, chaqiriq murojaatdir. Arab tilidan o‘zlashgan, tarkibida ikkita a bor ko‘plab so‘zlar kabi bu so‘zni ham bir a bilan talaffuz qilamiz. Lekin imlomizga talaffuzga mos shakli olinmagan. Uni murojat shaklida yozish xato:

Murojaatingizga ijobiy javob bo‘ldimi?

Taalluqli so‘zi o‘zagidagi taalluq so‘zi ham arabchadan o‘zlashgan. Taalluqli so‘zi aloqasi bor, daxldor, tegishli kabi maʼnolarni anglatadi. Talaffuziga mos yozilmaydi. Uni taluqli, taaluqli yoki talluqli shaklida yozish xatodir:

Mahkamov boshliqning og‘zig‘a ko‘z tikib, ishga taalluqli biror muhim gap kutardi. (“Mushtum”).

Asli-nasli lotincha bo‘lgan vakuum so‘zi ham imlomizga o‘zbekcha talaffuzga mos shaklda kirmagan. Biz uni vakum deb aytamiz, lekin bunday yoza olmaymiz. Vakuum gazning atmosfera bosimidan past bosimdagi holatidir:

Vakuum bosim birligi bilan o‘lchanadi.

Birpas so‘zi qisqa vaqt, biroz, sal, andak kabi maʼnolarda qo‘llanadi. Erkin Vohidov bu so‘zning kelib chiqishini pos so‘ziga bog‘lab, qiziqarli xulosalar qilgan edi. Chunki lug‘atlarda pos kechaning sakkizdan biri deb izohlangan. Bu anchagina vaqtni anglatadi. Birpas esa kichik vaqt, bir necha soniya yoki daqiqa. Navoiy asarlari lug‘atidan bir qiziq maʼlumotni topdim: pos so‘zi eski tilimizda lahza, daqiqa maʼnosida ham ishlatilgan o‘rinlar bor ekan.

Birpas so‘zini birpast shaklida yozish uchrab turadi. Taxminimcha, so‘zdagi pas qismi past so‘zi bilan adashtiriladi. Pastni talaffuzga mos shaklda pas deb yozish xato, demak, birpasni ham birpast shaklida yozishim kerak deb xulosa qilingan bo‘lishi mumkin. Biroq birpas so‘zi o‘zagida past so‘zi yo‘q:

Mansur tag‘in birpas o‘ylanib turdi-yu, indamay chiqib ketdi. (O‘. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”.)